وقتی صحبت از ایمنی در برابر اشعه ایکس میشود، هیچ مجوز و بهانه ای برای سهلانگاری وجود ندارد. هر پزشک، دندانپزشک و تکنسینی که روزانه در معرض این پرتوها قرار دارد، به خوبی میداند که سلامت او و بیمارانش در گرو استفاده از تجهیزات حفاظتی استاندارد و باکیفیت است. اما در بازار شلوغ امروز، چگونه میتوان مطمئن بود که محافظی که خریداری میکنیم، واقعاً از ما محافظت میکند؟ برای یافتن پاسخ این سوال با ما همراه شوید تا دانش لازم برای انتخاب هوشمندانهترین و ایمنترین محافظ را به دست آورید.
انواع محافظهای اشعه ایکس و کاربردشان
در محیطهای پرتودار، محافظهای اشعه ایکس بر اساس نوع کاربری و ناحیهای از بدن که قرار است محافظت شود، دستهبندی میشوند. درک این تقسیمبندی اولین گام برای انتخاب وسیله مناسب است. یکی از اساسیترین این تجهیزات، اپرون سربی است. این وسیله به عنوان یک پوشش محافظتی برای تنه و اندامهای حیاتی مانند تیروئید، قفسه سینه و شکم به کار میرود. اپرونها خود در انواع مختلفی تولید میشوند؛ برخی تمام بدن را میپوشانند و برخی دیگر فقط قسمتهای خاصی مانند جلو یا پشت بدن را محافظت میکنند. وزن و ضخامت سرب به کار رفته در آنها بسته به میزان دوز پرتوی محیط متغیر است. برای مثال، در رادیولوژی تشخیصی معمولاً از اپرونهای با ضخامت معادل ۰.۲۵ میلیمتر سرب استفاده میشود، در حالی که در محیطهای با پرتوهای پرانرژی مانند آنژیوگرافی، به ضخامتهای بالاتر تا ۰.۵ میلیمتر نیاز است.
در کنار اپرون، محافظهای تخصصیتری نیز وجود دارند. برای محافظت از غده تیروئید که بسیار حساس است، از پوشش مخصوص تیروئید استفاده میگردد. عینکهای سربی نیز برای محافظت از عدسی چشم در برابر آب مروارید ناشی از اشعه ضروری هستند. دستکشهای سربی اگرچه محافظت لازم را برای دستها فراهم میکنند، اما به دلیل کاهش حساسیت لامسه، معمولاً فقط در مواردی که لازم است دست مستقیماً در میدان پرتو قرار گیرد، استفاده میشوند.
برای پرسنلی که در طول فرآیند باید در اتاق حاضر باشند اما پشت یک مانع امن قرار نمیگیرند، پاراوان سربی یک گزینه ضروری است. این پاراوانها به عنوان یک دیواره محکم و قابل جابجایی، کل بدن پرسنل را از منبع پرتو دور میکنند. طراحی مدرن این پاراوانها اغلب شامل یک پنجره شیشهای سربدار است که امکان مشاهده دقیق بیمار و دستگاه را بدون نیاز به خروج از پشت مانع فراهم میسازد.
چرا کیفیت محافظ اشعه ایکس اهمیت دارد؟
اهمیت کیفیت محافظهای اشعه ایکس در فرایند ایزولاسیون را نمیتوان صرفاً با قیمت آن سنجید؛ بلکه باید آن را با ارزش سلامتی پرسنل پزشکی و بیماران اندازهگیری کرد. یک محافظ بیکیفیت، مانند یک چتر سوراخ در روز بارانی است؛ ظاهری فریبنده دارد اما در عمل کارایی لازم را ارائه نمیدهد. اصلیترین خطر این محافظها، ایجاد یک احساس امنیت کاذب است. کاربر با این تصور که در امان است، ممکن است با بیاحتیاطی بیشتری در محیط پرتوی حاضر شود و در نهایت دوز بالاتری از پرتو را در طول سال دریافت کند. این دوز تجمعی بالا به طور مستقیم با افزایش احتمال بروز عوارض بلند مدت مانند سرطانهای مختلف و بیماریهای ژنتیکی مرتبط است. کیفیت پایین میتواند به شکلهای مختلفی ظاهر شود: ناهمگونی در توزیع سرب درون پارچه، ترکهای میکروسکوپی، کاهش چگالی سرب مورد استفاده و یا دوخت و دوز نامرغوب که منجر به خرد شدن سرب درون پارچه پس از چندبار استفاده میشود.
از منظر فنی، شاخصی به نام ارزش سرب کیفیت محافظ را تعیین میکند. این شاخص نشان میدهد که محافظ مورد نظر معادل چند میلیمتر سرب خالص در تضعیف پرتو X موثر است. یک محافظ باکیفیت باید مقدار حفاظت اعلام شده روی برچسب خود را در تمامی نقاطش به طور یکنواخت ارائه دهد.
راههای تشخیص محافظ اشعه ایکس باکیفیت
محافظی که مطابق با استانداردهای بینالمللی مانند IEC 61331 یا استاندارد ملی ایران به شماره ISIRI 14098 تولید شده باشد، از یک چارچوب کیفیتی مشخص پیروی میکند. این گواهیها باید توسط یک آزمایشگاه مستقل صادر شده باشند و نه توسط خود تولیدکننده. قدم بعدی، بررسی فیزیکی محصول است.
وزن محافظ میتواند یک نشانه اولیه باشد. یک اپرون با ارزش سرب ۰.۵ میلیمتر باید وزن مشخص و متناسبی داشته باشد؛ اگر بیش از حد سبک به نظر برسد، احتمالاً از مواد با چگالی پایین یا ضخامت ناکافی استفاده شده است. سپس باید به دوختها و اتصالات دقت کرد. درزهای محکم و با دوام نشان از کیفیت ساخت دارند. پارچه روکش باید باکیفیت، ضدآب و فاقد هرگونه بوی نامطبوع باشد.
یکی از روشهای عملی برای اطمینان از یکنواختی توزیع سرب، معاینه لمسی است. باید کل سطح محافظ به ویژه اپرون یا پاراوان سربی را به آرامی لمس کنید. نباید هیچ نقطه نرم یا سخت غیرعادی، تودهای از سرب، یا فضای خالی محسوسی احساس کنید. سطح باید کاملاً یکدست و همگن باشد. همچنین، میتوان از فروشنده درخواست کرد تا گزارش آزمایش محافظ (که معمولاً با دستگاه پرتو سنجی انجام میشود) را به شما ارائه دهد. این گزارش نشان میدهد که نمونه تست شده در برابر پرتوهای با انرژی مختلف، چه میزان تضعیف را به طور یکنواخت ایجاد کرده است.
محافظ اشعه ایکس ایرانی یا خارجی: کدام بهتر است؟
انتخاب بین محافظ اشعه ایکس ایرانی و خارجی، یکی از دغدغههای اصلی متخصصان در زمان خرید است. هر دو گزینه دارای نقاط قوت و ضعف خاص خود هستند و یک پاسخ قطعی برای این پرسش وجود ندارد، زیرا معیار اصلی، کیفیت محصول نهایی و تطابق آن با استانداردها است. محصولات خارجی با برندهای معروف، معمولاً سابقه طولانیتری در تحقیق و تولید دارند و از نظر تکنولوژی ساخت و یکنواختی توزیع سرب اغلب قابل اعتماد هستند.
چرا که سرمایهگذاری زیادی روی آزمایشهای دقیق و مواد اولیه مرغوب میکنند. با این حال، نقطه ضعف اصلی آنها قیمت بسیار بالاتر، هزینه گمرک و گاهی مشکلات در تأمین لوازم جانبی و خدمات پس از فروش است. همچنین، ممکن است طراحی برخی از آنها با آناتومی بدن ایرانیان کاملاً منطبق نباشد.
در سوی دیگر، تولیدات داخلی قرار دارند. پیشرفت کیفیت محصولات ایرانی در سالهای اخیر بسیار چشمگیر بوده است. بسیاری از شرکتهای معتبر داخلی، امروزه از ماشینآلات پیشرفته و مواد اولیه درجه یک استفاده میکنند و محصولات خود را مطابق با آخرین استانداردهای بینالمللی و ملی تولید و آزمایش میکنند. بزرگترین مزیت محافظهای ایرانی، قیمت بسیار مقرونبهصرفهتر، دسترسی آسان و سریع، پشتیبانی و خدمات پس از فروش به موقع و در دسترس است.
نکات خرید محافظ اشعه ایکس برای پزشکان و دندانپزشکان
خرید محافظ اشعه ایکس برای یک پزشک یا دندانپزشک، یک تصمیم حرفهای و استراتژیک است که باید بر اساس ارزیابی دقیق نیازهای کلینیک یا مطب صورت پذیرد. اولین قدم، انجام ارزیابی خطر در محیط کار است. نوع دستگاههای مورد استفاده، میانگین تعداد پرتونگاری در روز، انرژی معمول پرتوها و نواحی از بدن که بیشتر در معرض تابعه هستند، همگی تعیینکننده مشخصات فنی محافظ مورد نیاز هستند.
برای مثال، یک دندانپزشک که عمدتاً از دستگاههای پانورکس با انرژی پایین استفاده میکند، ممکن است به یک محافظ با ارزش سرب ۰.۲۵ میلیمتر قناعت کند، در حالی که یک رادیولوژیست در یک مرکز سیتی اسکن به محافظهای قویتر تا ۰.۵ میلیمتر نیاز دارد. پس از تعیین مشخصات فنی، نوبت به انتخاب نوع محافظ میرسد. یک دندانپزشک علاوه بر یک اپرون سبک، به یک محافظ تیروئید و عینک سربی نیز نیاز مبرم دارد، چرا که سر و گردن او به طور مداوم در نزدیکی میدان پرتو قرار دارد.