در طول تاریخ تمدن اسلامی، توجه به سلامت جسم و روح همواره بخشی جدایی‌ناپذیر از تعالیم دینی و توصیه‌های دانشمندان بزرگ بوده است. بیماری‌های جسمی نه‌تنها از منظر پزشکی، بلکه از نظر اخلاقی و دینی نیز مورد توجه پیشوایان دین اسلام قرار داشته‌اند. یکی از بیماری‌هایی که در منابع اسلامی و آثار دانشمندان بزرگ مورد بررسی قرار گرفته، بیماری بواسیر یا همان هموروئید است.
این بیماری که امروز به‌عنوان یکی از مشکلات شایع گوارشی و نشیمنگاهی شناخته می‌شود، از دیرباز مورد توجه پیامبر اسلام، امامان شیعه و حکمای بزرگ ایرانی مانند ابوعلی سینا قرار داشته است. اگرچه امروزه درمان بواسیر با روش‌های مدرن، داروهای شیمیایی و جراحی امکان‌پذیر شده، اما مرور نسخه‌های قدیمی، توصیه‌های سنتی و روایات اسلامی می‌تواند نگاه متفاوتی به روند درمان ارائه دهد؛ نگاهی ریشه‌دار در فرهنگ، تجربه، و تکیه بر طبیعت.
در این مقاله، بدون جانبداری یا تبلیغ مستقیم، دیدگاه برخی بزرگان دینی و حکمای اسلامی را درباره علت و درمان بواسیر مرور می‌کنیم؛ از توصیه‌های امام صادق (ع) گرفته تا تحلیل‌های علمی ابوعلی سینا در کتاب قانون
هموروئید چیست؟ نگاهی به تعریف، علائم و شیوع بیماری
بیماری هموروئید یا به زبان فارسی «بواسیر»، یکی از شایع‌ترین اختلالات ناحیه مقعد و راست‌روده است که در اثر گشاد شدن و تورم عروق خونی این ناحیه ایجاد می‌شود. این عروق که در حالت طبیعی نقش مهمی در کنترل دفع و عملکرد طبیعی روده دارند، در شرایط خاصی دچار التهاب و برآمدگی می‌شوند و مشکلاتی مانند درد، خونریزی، خارش یا احساس ناراحتی در زمان نشستن یا اجابت مزاج ایجاد می‌کنند.
بواسیر به‌طور کلی به دو نوع داخلی و خارجی تقسیم می‌شود. نوع داخلی معمولاً در درون کانال مقعد و قسمت انتهایی راست‌روده شکل می‌گیرد و ممکن است بدون درد باشد، اما اغلب با خونریزی هنگام دفع همراه است. در مقابل، نوع خارجی در ناحیه بیرونی مقعد قابل مشاهده است و معمولاً دردناک‌تر و همراه با خارش و سوزش است. در برخی موارد، لخته شدن خون در بواسیر خارجی باعث تورم ناگهانی و شدید در ناحیه می‌شود که به آن بواسیر ترومبوزه می‌گویند.
عوامل متعددی در بروز هموروئید نقش دارند؛ از جمله یبوست مزمن، فشار زیاد هنگام دفع، بارداری، چاقی، کم‌تحرکی و نشستن‌های طولانی‌مدت. این بیماری در میان افراد بالای ۴۰ سال شایع‌تر است، اما ممکن است در هر سنی بروز کند.
تشخیص زودهنگام و اصلاح سبک زندگی نقش بسیار مهمی در جلوگیری از پیشرفت این بیماری و کاهش نیاز به درمان‌های تهاجمی دارد. به همین دلیل، آشنایی با علائم اولیه و توجه به سلامت دستگاه گوارش از اهمیت بالایی برخوردار است.
توصیه‌های پیامبر اسلام و امام صادق (ع) درباره درمان بواسیر
در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت، توصیه‌هایی از پیامبر اسلام و امام صادق (ع) درباره سلامت جسم و روش‌های درمانی سنتی دیده می‌شود. هرچند ممکن است این توصیه‌ها امروزه به‌عنوان درمان قطعی تلقی نشوند، اما در بستر تاریخی خود، حاکی از آگاهی بالای پیشوایان دینی از اصول بهداشت فردی و درمان طبیعی بوده‌اند.
به‌طور خاص،درمان بواسیر از نظر امام صادق (ع) در چند روایت مورد اشاره قرار گرفته است. امام صادق (ع) نشستن در آب گرم را یکی از روش‌های مفید برای تسکین درد و التهاب بواسیر معرفی می‌کند. همچنین در برخی روایات، استفاده از انجیر خشک و رعایت تعادل در مزاج غذایی برای جلوگیری از یبوست توصیه شده که خود یکی از عوامل مهم بروز بواسیر است.
پیامبر اسلام نیز در احادیثی بر نظافت، شست‌وشوی مناسب بعد از اجابت مزاج و پرهیز از نگه‌داشتن مدفوع تأکید کرده‌اند. این دستورات، اگرچه ظاهراً ساده هستند، اما امروزه نیز در چارچوب پیشگیری از بیماری‌های مقعدی توصیه می‌شوند.
نقش امام رضا (ع) در ترویج فرهنگ بهداشت و سلامت
در آثار منسوب به امام رضا (ع)، به‌ویژه در رساله ذهبیه، نکات ارزشمندی در مورد تنظیم مزاج، تعادل غذا و توجه به سلامت جسم دیده می‌شود. اگرچه ایشان مستقیماً درباره هموروئید سخنی نگفته‌اند، اما تأکید فراوان بر حفظ تعادل مزاج، پرهیز از غذاهای سنگین و کنترل یبوست، به‌طور غیرمستقیم به پیشگیری از این بیماری کمک می‌کند.
امام رضا (ع) توصیه می‌کردند که انسان باید پیش از آن‌که دچار بیماری شود، مزاج خود را بشناسد و بر اساس آن غذا بخورد. این نگاه، امروزه نیز در طب سنتی به‌عنوان اصل پیشگیری شناخته می‌شود. بخشی از دیدگاه‌های ایشان به تأثیر تغذیه بر سلامت گوارش و جلوگیری از تجمع مواد زائد در بدن اشاره دارد که مستقیماً با پیشگیری از بواسیر مرتبط است.
دیدگاه ابوعلی سینا درباره بواسیر در کتاب قانون
ابوعلی سینا در کتاب مشهور خود، قانون در طب، بواسیر را به‌عنوان یکی از بیماری‌های مرتبط با سوء مزاج کبد و دستگاه گوارش معرفی می‌کند. به گفته او، بواسیر در اثر تجمع مواد سوداوی در عروق مقعد ایجاد می‌شود که به شکل خونریزی یا توده نمایان می‌شود. او بواسیر را به دو نوع “خونی” و “سوداوی” تقسیم می‌کند و برای هرکدام، درمان متفاوتی ارائه می‌دهد.
درمان پیشنهادی بوعلی شامل مواردی چون استفاده از داروهای ملین طبیعی، پرهیز از غذاهای خشک و سنگین، نوشیدن آب کافی و استفاده از گیاهان ضد التهاب مانند گل ختمی و روغن بادام است. در موارد شدیدتر، استفاده از روش‌های تهاجمی مانند زالو درمانی یا حجامت در نزدیکی ناحیه بواسیر توصیه شده است.
در کنار این روش‌ها، ابوعلی بر اهمیت پیشگیری نیز تأکید دارد؛ یعنی حفظ تعادل مزاج و رعایت بهداشت دستگاه گوارش. این نکات اگرچه به زبان سنتی بیان شده‌اند، اما امروزه در پزشکی مدرن هم مورد تأیید هستند و از آن‌ها به‌عنوان اصول مراقبتی در درمان بواسیر یاد می‌شود.
نگاه اطبای کهن مانند بقراط و جالینوس به بیماری بواسیر
در طب سنتی یونانی و رومی که پایه‌گذار بسیاری از مفاهیم پزشکی در دوران باستان بود، بیماری بواسیر جایگاه ویژه‌ای داشت. بقراط، پزشک برجسته یونانی (۴۶۰ تا ۳۷۰ پیش از میلاد)، بواسیر را نتیجه‌ی تجمع و رکود خون در عروق انتهایی راست‌روده می‌دانست. او در نوشته‌های خود روش‌هایی برای تخلیه خون موضعی، استفاده از سوزاندن و حتی برش‌های جراحی ابتدایی را مطرح کرده است.
بقراط معتقد بود که بواسیر در اثر برهم‌خوردن تعادل اخلاط چهارگانه (صفرا، سودا، بلغم و خون) و اختلال در عملکرد کبد به وجود می‌آید. به همین دلیل، او توصیه می‌کرد ابتدا مزاج بیمار اصلاح شود، سپس از طریق روش‌هایی مانند فصد، حجامت یا داروهای طبیعی، مسیر درمان را ادامه دهند.
جالینوس، پزشک بزرگ رومی در قرن دوم میلادی، نیز دیدگاهی مشابه داشت اما بر جنبه‌های تغذیه‌ای بیشتر تأکید می‌کرد. او مصرف غذاهای سنگین، گوشت‌های دیرهضم و عدم تحرک را عامل بروز بواسیر می‌دانست. جالینوس برای درمان، توصیه به استفاده از گیاهانی مانند صبر زرد، تخم بارهنگ، انجیر و ضمادهایی با خاصیت نرم‌کنندگی می‌کرد.
از دیدگاه این دو حکیم، درمان بواسیر فقط محدود به رفع علامت نبود، بلکه باید علت زمینه‌ای اصلاح می‌شد. این رویکرد، امروزه نیز در طب سنتی ایران و برخی مکاتب پزشکی مکمل ادامه دارد و در کنار درمان‌های نوین، می‌تواند نگاه جامعی به مدیریت بیماری ارائه دهد.
جمع‌بندی؛ نگاه دینی و علمی در کنار هم
اگرچه درمان بواسیر با پیشرفت‌های علم پزشکی امروزی به سطح بالایی از اثربخشی رسیده، اما بازخوانی توصیه‌های پیشوایان دینی و حکمای اسلامی می‌تواند مکملی ارزشمند در مسیر درمان باشد. نگاه دینی، بیش از آن‌که فقط به درمان بپردازد، بر پیشگیری و سبک زندگی صحیح تأکید دارد؛ رویکردی که امروزه نیز توسط متخصصان گوارش توصیه می‌شود.
نسخه‌هایی مانند نشستن در آب گرم، مصرف غذاهای ملین و پرهیز از یبوست، هم در متون دینی آمده‌اند و هم در کتاب‌های پزشکی سنتی و مدرن تأیید شده‌اند. این همگرایی بین دین و دانش، نشان می‌دهد که درمان بواسیر نه‌تنها موضوعی جسمی، بلکه بخشی از فرهنگ مراقبت از خود در سنت اسلامی ماست.
در نهایت، بهره‌گیری از آموزه‌های دینی و علمی در کنار مشاوره با پزشک، می‌تواند مسیر درمانی مطمئن‌تر، سالم‌تر و آگاهانه‌تری را برای بیماران فراهم کند.